Kiến trúc sư và nhà giáo dục người Trung Quốc, Liu Jiakun, vừa được công bố là chủ nhân của giải thưởng Pritzker năm 2025 – danh hiệu cao quý nhất trong lĩnh vực kiến trúc. 

Giải thưởng danh giá này vinh danh người sáng lập Jiakun Architects (thành lập năm 1999) nhờ khả năng kết hợp hài hòa giữa các yếu tố truyền thống Trung Quốc với thiết kế đương đại, cũng như cam kết của ông đối với sự công bằng xã hội trong môi trường xây dựng.

Sinh ra tại Thành Đô, Trung Quốc, nơi ông vẫn sinh sống và làm việc, Liu Jiakun trở thành kiến trúc sư Trung Quốc thứ hai nhận giải thưởng này, sau Wang Shu (2012). Những năm trước đó, các kiến trúc sư đạt giải bao gồm Riken Yamamoto (2024), David Chipperfield (2023) và Francis Kéré (2022).

Lễ trao giải sẽ diễn ra vào mùa xuân năm nay tại Louvre Abu Dhabi – công trình do Jean Nouvel thiết kế, video giới thiệu sự kiện sẽ được phát hành toàn cầu vào mùa thu. Tiếp đó, bài giảng và hội thảo của kiến trúc sư đoạt giải năm 2025 sẽ diễn ra vào tháng Năm.

Công trình cải tạo khu động Thiên Bảo tại thị trấn Nhị Lang – Góc nhìn từ trên cao. Ảnh: © Arch-Exist

Tránh những ràng buộc về phong cách, Liu Jiakun áp dụng chiến lược thích ứng linh hoạt để cân bằng giữa không gian tập thể và cá nhân, khuyến khích sự đồng cảm và kết nối cảm xúc với kiến trúc cũng như cộng đồng. Ông tạo ra những khoảng không gian thư giãn và cởi mở ngay trong lòng đô thị đông đúc, mời gọi con người cùng tham gia vào nhịp sống thường nhật. Chú trọng đến yếu tố văn hóa, lịch sử và tự nhiên, các công trình của Liu Jiakun mang đến cảm giác thân thuộc, hòa hợp với bối cảnh xung quanh. Việc sử dụng vật liệu thô và chấp nhận những nét “không hoàn hảo” thể hiện sự trung thực trong quá trình sáng tạo kiến trúc.

Bảo tàng Gạch Lò Ngự Tạo Tô Châu. Ảnh: © Jiakun Architects

“Kiến trúc cần bộc lộ điều gì đó — nó nên chắt lọc, khái quát và làm nổi bật những giá trị vốn có của con người địa phương. Kiến trúc có khả năng định hình hành vi con người, tạo ra bầu không khí mang lại sự bình yên và chất thơ, khơi dậy lòng trắc ẩn và tinh thần cộng đồng” — Liu Jiakun.

Liu Jiakun sinh năm 1956 tại Thành Đô và ông đã không đi theo một lộ trình truyền thống để trở thành kiến trúc sư. Ông tốt nghiệp ngành kỹ thuật kiến trúc tại Đại học Trùng Khánh năm 1982, sau đó tham gia công cuộc tái thiết Trung Quốc hậu Cách mạng, bao gồm thời gian làm việc tại Nagchu, Tây Tạng (1984–1986). Năm 1993, khi đang cân nhắc từ bỏ kiến trúc, Liu Jiakun tình cờ tham dự triển lãm cá nhân của bạn học Tang Hua, sự kiện đã khơi dậy lại niềm đam mê thiết kế trong ông. Điều này dẫn đến một giai đoạn phát triển mạnh mẽ về tư duy, nơi ông hợp tác với các nghệ sĩ và nhà văn để định hình triết lý thiết kế của riêng mình. Năm 1999, ông thành lập Jiakun Architects tại Thành Đô.

Cải tạo khu động Thiên Bảo tại thị trấn Nhị Lang – Góc nhìn từ trên cao. Ảnh: © Arch-Exist

Bên cạnh sự nghiệp kiến trúc, Liu Jiakun còn là một nhà văn tích cực với nhiều tác phẩm về chủ đề không tưởng, trải nghiệm con người và những câu chuyện ẩn chứa trong thiết kế. Một số sách tiêu biểu của ông gồm The Conception of Brightmoon (2014), Narrative Discourse and Low-Tech Strategy (1997) và I Built in West China? (2009).

Bảo tàng Đồng hồ, cụm bảo tàng Kiến Xuyên – Khu vực giếng trời. Ảnh: © Bi Kejian

“Tôi luôn mong muốn được như nước — thấm vào một nơi mà không mang theo hình thái cố định, hòa quyện với môi trường và địa hình. Theo thời gian, nước dần đông đặc, biến thành kiến trúc, có thể thăng hoa thành sáng tạo tinh thần cao nhất của con người, nhưng vẫn giữ nguyên bản chất của nơi chốn, dù tốt hay xấu” — Liu Jiakun.

Kiến trúc giao thoa giữa lý tưởng về địa đàng với đời sống thường nhật

Liu Jiakun không đặt ra ranh giới giữa lịch sử và hiện đại, chủ nghĩa tập thể và cá nhân, không tưởng và hiện thực. Thay vì áp đặt một phong cách nhất định, ông tạo ra không gian phù hợp với bối cảnh văn hóa và xã hội của từng dự án.

Triết lý “chủ nghĩa lý tưởng thực dụng” này được thể hiện rõ qua Trung tâm Giao lưu Văn hóa Tam Tự Song Dương, nơi thiết kế ưu tiên trải nghiệm con người, mang đến cảm giác gắn kết và bản sắc chung. Các tác phẩm văn học của ông cũng phản ánh cách tiếp cận này, khám phá mối quan hệ giữa một chốn địa đàng lý tưởng không tưởng với hiện thực đời sống hàng ngày.

Thông qua kiến trúc của mình, Liu Jiakun thách thức quan niệm truyền thống về mật độ xây dựng, chứng minh rằng những khu vực đông dân cư không nhất thiết phải đánh đổi sự thoáng đãng. Ông đạt được điều này bằng cách tích hợp không gian công cộng vào thiết kế, tạo ra những môi trường sôi động và kết nối, khuyến khích sự tương tác cộng đồng.

Dự án Xicun Compound tại Thành Đô là một ví dụ tiêu biểu. Công trình năm tầng này, bao trùm cả một khu phố, tích hợp các lối đi dành cho người đi bộ và xe đạp rộng rãi, mang đến những tuyến đường mở và khép kín đan xen, giúp cư dân kết nối với không gian đô thị xung quanh và tạo điều kiện cho nhiều hoạt động cộng đồng.

Tương tự, nhưng ở một quy mô khác, Tòa nhà Khoa Điêu khắc tại Học viện Mỹ thuật Tứ Xuyên, Trùng Khánh đã tận dụng tối đa không gian sử dụng bằng các kết cấu đua (cantilever) sáng tạo. Công trình này thể hiện cam kết của Liu Jiakun đối với sự cởi mở trong thiết kế, ngay cả trong những điều kiện mặt bằng hạn chế.

“Các thành phố thường có xu hướng phân tách chức năng, nhưng Liu Jiakun lại làm điều ngược lại: tích hợp các yếu tố của đời sống đô thị. Trong một thế giới ngày càng bị bao quanh bởi những khu ngoại vi đơn điệu, ông đã tìm ra cách tạo ra những nơi chốn đồng thời là công trình kiến trúc, hạ tầng, cảnh quan và không gian công cộng” — theo Chủ tịch hội đồng giám khảo Alejandro Aravena (giải Pritzker 2016).

Vật liệu xây dựng được biểu đạt một cách chân thực nhất

Liu Jiakun ưu tiên sự chân thực bằng cách để vật liệu “nói lên chính nó” thay vì che giấu bằng lớp hoàn thiện bóng bẩy. Ông sử dụng vật liệu địa phương và tái chế, chẳng hạn như biến gạch vụn từ trận động đất Ôn Xuyên năm 2008 thành vật liệu xây dựng cho các dự án như Tòa nhà Novartis và Xicun Compound.

Trong suốt bốn thập kỷ sự nghiệp, Liu Jiakun đã thực hiện nhiều dự án văn hóa, thương mại và quy hoạch đô thị trên khắp Trung Quốc. Các công trình tiêu biểu của ông gồm Bảo tàng Đồng hồ tại Khu Bảo tàng Kiến Xuyên, Tòa nhà Khoa Thiết kế của Học viện Mỹ thuật Tứ Xuyên và Gian triển lãm Serpentine đầu tiên ngoài London, tọa lạc gần Tử Cấm Thành Bắc Kinh.

Kho tàng tác phẩm đồ sộ của Liu Jiakun đã nhận được sự công nhận trên trường quốc tế, được trưng bày tại các triển lãm danh giá như Biennale Kiến trúc Venice và Biennale Đô thị Song thành Thâm Quyến – Hồng Kông. Những đóng góp quan trọng của ông cũng đã được vinh danh với nhiều giải thưởng danh giá, bao gồm Giải thưởng Kiến trúc Viễn Đông (Far East Architecture Award) và Giải thưởng Di sản Châu Á - Thái Bình Dương của UNESCO. Hiện tại, ông là giáo sư thỉnh giảng tại Học viện Mỹ thuật Trung ương và đã giảng dạy tại nhiều trường danh tiếng như MIT và Royal College of Art.

Trích dẫn từ Hội đồng Giám khảo Giải Pritzker 2025

Giải thưởng Kiến trúc Pritzker được trao nhằm ghi nhận tài năng, tầm nhìn và sự cống hiến, những yếu tố đã không ngừng tạo ra những đóng góp quan trọng cho nhân loại và môi trường xây dựng thông qua nghệ thuật kiến trúc.

Trong bối cảnh toàn cầu, khi kiến trúc đang phải vật lộn để tìm ra những giải pháp phù hợp trước những thách thức xã hội và môi trường ngày càng phát triển nhanh chóng, Liu Jiakun đã đưa ra những câu trả lời thuyết phục, đồng thời tôn vinh đời sống thường nhật của con người cũng như bản sắc cộng đồng và tinh thần của họ.

Với một kho tàng tác phẩm xuất sắc có tính nhất quán cao và chất lượng bền vững, Liu Jiakun đã tưởng tượng và xây dựng nên những thế giới mới, không bị ràng buộc bởi bất kỳ khuynh hướng thẩm mỹ hay phong cách cố định nào. Thay vì một phong cách nhất quán, ông phát triển một chiến lược linh hoạt, không phụ thuộc vào phương pháp lặp lại mà luôn đánh giá các đặc điểm và yêu cầu riêng biệt của từng dự án. Nói cách khác, Liu Jiakun quan sát thực tế hiện tại và xử lý nó đến mức tạo ra một bối cảnh hoàn toàn mới cho đời sống hàng ngày. Bên cạnh kiến thức và kỹ thuật, ông còn mang đến sự thông tuệ và lẽ thường vào bộ công cụ của người thiết kế.

Môi trường xây dựng hiện nay thường bị kéo theo hai hướng đối lập. Mật độ cao được xem là giải pháp bền vững hơn cho đời sống đô thị, nhưng sự hạn chế về không gian thường đi kèm với chất lượng sống suy giảm. Liu Jiakun đặt lại vấn đề cốt lõi của mật độ thông qua khái niệm cộng cư, tạo ra một giải pháp thông minh cân bằng các lực lượng đối lập.

Thông qua những dự án mang tính chuyển đổi như West Village ở Thành Đô, ông định hình lại mô hình không gian công cộng và đời sống cộng đồng. Ông sáng tạo ra những phương thức sống chung vừa độc lập, vừa có tính chia sẻ, nơi mật độ không đối lập với sự thông thoáng. Các thiết kế của ông còn cho phép khả năng thích nghi, mở rộng và nhân rộng. Liu Jiakun không chỉ tạo ra kiến trúc, mà còn làm sống dậy các không gian thông qua sự tương tác của con người—biến công trình thành một thực thể được kích hoạt bởi chính cộng đồng cư dân của nó.

Bản sắc trong Kiến trúc của Liu Jiakun

Trong các tác phẩm của Liu Jiakun, bản sắc không chỉ thuộc về cá nhân mà còn phản ánh ý thức cộng đồng và sự gắn bó với một địa điểm. Ông tiếp cận truyền thống Trung Hoa không phải bằng lăng kính hoài niệm hay mơ hồ, mà như một bệ phóng cho sự đổi mới. Với ông, bản sắc không chỉ là lịch sử của một quốc gia mà còn là dấu vết của các thành phố, những di sản mà cộng đồng để lại. Đồng thời, ông kết hợp hài hòa giữa yếu tố địa phương và toàn cầu để tạo ra những kết quả chưa từng có.

Trong các bảo tàng mang đậm dấu ấn và nét tinh tế như Bảo tàng Gạch Ngói Hoàng gia Tô Châu hay Bảo tàng Shuijingfang ở Thành Đô, Liu Jiakun không chỉ xây dựng một công trình trưng bày mà còn tạo ra một không gian đa chức năng — vừa là tư liệu lịch sử, vừa là hạ tầng đô thị, vừa là cảnh quan, đồng thời là một không gian công cộng đáng nhớ. Đặc biệt, tại Đài tưởng niệm Hu Huishan ở Thành Đô, ông thể hiện sự thấu hiểu sâu sắc về mối liên hệ giữa bản sắc cá nhân và ký ức tập thể, nâng tầm góc nhìn cá nhân để trở thành yếu tố nền tảng trong việc tạo dựng không gian chung cho cộng đồng.

Liu Jiakun không theo đuổi công nghệ cao hay thấp, mà hướng đến một mức độ công nghệ “thích hợp”, dựa trên trí tuệ địa phương, vật liệu sẵn có và kỹ nghệ thủ công. Ngay từ những dự án đầu tiên, ông đã phá vỡ ngôn ngữ kiến trúc đương thời để đưa vào các phẩm chất của sự đơn giản, tận dụng tối đa nguồn lực hiện có.

Sự chân thực trong cách ông sử dụng vật liệu cho phép chúng tự thể hiện bản chất vốn có mà không cần sự can thiệp hay bảo trì cầu kỳ. Ông chấp nhận sự thay đổi tự nhiên của vật liệu theo thời gian, bởi với ông, đó không phải là sự xuống cấp mà là quá trình lưu giữ ký ức tập thể trong chính công trình kiến trúc.

Bên cạnh việc tận dụng các nguồn lực văn hóa và xã hội, Liu Jiakun còn đưa thiên nhiên vào trong công trình, tạo ra những cảnh quan mới ngay trong lòng cảnh quan cũ. Từ West Village ở Thành Đô, Dự án cải tạo khu động Thiên Bảo ở thị trấn Nhị Lang, Lô Châu, cho đến Bảo tàng Điêu khắc Đá Luyeyuan ở Thành Đô, ông luôn duy trì sự tương tác hai chiều giữa môi trường xây dựng và cảnh quan tự nhiên, đồng thời kết nối hài hòa với triết lý và truyền thống lâu đời của Trung Hoa.

Giải thưởng Pritzker 2025: Tầm Nhìn Kiến trúc vì Cộng đồng

Thay vì chống lại sự đối lập giữa không tưởng và phản địa đàng, Liu Jiakun đã tìm cách trung hòa và biến kiến trúc thành cầu nối giữa thực tế và lý tưởng. Ông nâng tầm các giải pháp địa phương thành những tầm nhìn mang tính toàn cầu, đồng thời phát triển một ngôn ngữ kiến trúc thể hiện một thế giới công bằng hơn về mặt xã hội và môi trường.

Với những đóng góp ấy, Liu Jiakun chính thức trở thành chủ nhân của Giải thưởng Pritzker 2025, vinh danh những kiến trúc sư có tầm nhìn và tài năng xuất sắc, những người đã tạo ra những tác động sâu rộng đối với nhân loại và môi trường xây dựng thông qua nghệ thuật kiến trúc.