Giữa làn sóng đô thị hóa mạnh mẽ, nhiều công trình hiện đại thế kỷ 20 từng là biểu tượng của sự đổi mới, nay đứng trước nguy cơ bị phá bỏ. Không đủ “già” để bảo tồn, cũng không còn “mới” để đáp ứng nhu cầu sử dụng, chúng rơi vào khoảng lưng chừng giữa di sản và phế tích. Tuy nhiên, thay vì phá dỡ, một số dự án trên thế giới đang chứng minh: bằng cách khai phá giá trị tiềm ẩn trong cấu trúc sẵn có, những công trình cũ hoàn toàn có thể hồi sinh, vừa bền vững, vừa giàu sức sống kiến trúc.

Nhiều công trình di sản thời kỳ đó bị xem là cứng nhắc vì mang phong cách “tương lai” của một thời đã qua, không còn phù hợp với tiêu chuẩn về thẩm mỹ và kỹ thuật của thời hiện đại. Chúng không đáp ứng được các yêu cầu về tiết kiệm năng lượng hay sự thoải mái trong sử dụng. Ngoài ra, những công trình này nằm ở một “vị trí lưng chừng”: chưa đủ cũ để được công nhận là di tích cần bảo tồn, nhưng cũng không đủ mới để tiếp tục đáp ứng nhu cầu phát triển đô thị. Tất cả những yếu tố đó khiến áp lực phải phá bỏ ngày càng tăng dù giới chuyên môn vẫn thừa nhận một chân lý quan trọng: “Công trình bền vững nhất là công trình đã tồn tại”.

Phá dỡ công trình nhà máy

Quy trình đánh giá trước khi phá dỡ thường không giúp thay đổi cách nhìn tiêu cực về các công trình cũ. Mục đích chính của quy trình này là đảm bảo việc tháo dỡ diễn ra an toàn, nên nó chỉ tập trung vào các yếu tố bên ngoài như tình trạng kết cấu hay độ an toàn, mà bỏ qua những giá trị sâu hơn như ý nghĩa lịch sử, yếu tố văn hóa hay tinh thần gắn liền với công trình. Việc xem xét khả năng sửa chữa, nâng cấp hoặc tái sử dụng công trình thường bị bỏ qua, vì các báo cáo đánh giá chủ yếu được lập ra để chuẩn bị cho việc phá dỡ, chứ không phải để tìm cách giữ lại hoặc cải tạo công trình.

Tuy nhiên, ngày càng có nhiều kiến trúc sư và công chúng lên tiếng kêu gọi: cần có một quy trình chọn lọc kỹ lưỡng và có trách nhiệm hơn đối với những công trình này.

Bảo tồn Mäusebunker: Một quy trình mẫu mới

Phòng thí nghiệm động vật trung tâm Mäusebunker của Trường Đại học Tự do Berlin từng nằm trong danh sách bị phá dỡ năm 2020. Tòa nhà này theo phong cách kiến trúc Brutalist, được xây dựng từ năm 1971 đến 1981 bởi 2 kiến trúc sư Gerd và Magdalena Hänska, từng được sử dụng làm nơi nghiên cứu y học thực nghiệm cho đến năm 2010. Lãnh đạo đề xuất phá bỏ công trình nhằm cải tạo và hiện đại hóa khuôn viên trường. Tuy nhiên, kế hoạch đã gặp phải sự phản đối từ giới kiến trúc sư và đông đảo công chúng, bởi hai tòa nhà Brutalist khác trong cùng khu vực là Bệnh viện và Viện Vệ sinh & Vi sinh học trước đó đã được công nhận là di sản kiến trúc hiện đại.

Tòa nhà Mäusebunker ở Berlin

Văn phòng Di sản Kiến trúc Bang Berlin đưa ra một bài phân tích mới gọi là “Mô hình quy trình Mäusebunker.” Nghiên cứu này được thực hiện cùng Trường Đại học Y Charité và Sở Phát triển Đô thị, Xây dựng & Nhà ở Berlin, nhằm đánh giá khả năng sử dụng và tiềm năng phát triển của tòa nhà Mäusebunker trong tương lai. Theo đó, họ nhấn mạnh tầm quan trọng lịch sử của những chi tiết đặc biệt trên công trình, chẳng hạn như hệ thống thông gió phức tạp, đồng thời xem xét hình ảnh nhận diện của tòa nhà. Vì một công trình dễ nhận biết sẽ giúp công chúng dễ dàng hiểu và chấp nhận các công năng mới trong tương lai hơn.

Quá trình nghiên cứu đã làm nổi bật tầm quan trọng của tòa Mäusebunker, đây được xem như một biểu tượng cho tinh thần theo đuổi khoa học và tiến bộ, điều đã ảnh hưởng lớn đến kiến trúc và quy hoạch đô thị ở Đức sau Thế chiến II. Kiến trúc Brutalist độc đáo của tòa nhà giờ đây được xem là một phần quan trọng trong nét văn hóa đặc trưng của thời kỳ đó.

Các chuyên gia cũng đề xuất phương án cải tạo và nâng cấp như một giải pháp bền vững, giúp giữ lại công trình thay vì phá bỏ để tiết kiệm tài nguyên. Bên cạnh đó, họ đánh giá xem cấu trúc hiện tại có phù hợp với những công năng mới hay không, từ đó tìm cách kết hợp hợp lý giữa công trình cũ và nhu cầu sử dụng trong tương lai.

Viện Vệ sinh và Vi sinh học do Fehling+Gogel thiết kế, xây dựng từ 1969-1974, hình ảnh mặt ngoài năm 2021.

“Mäusebunker đặt ra cho chúng ta một câu hỏi: Làm thế nào để đối mặt với những công trình có tính đặc thù cao từ thời kỳ mà con người từng lầm tưởng rằng năng lượng và tài nguyên là vô tận?”– Christoph Rauhut, Giám đốc Văn phòng Di sản Kiến trúc Bang Berlin đã nói trong một cuộc phỏng vấn với tờ Tagesspiegel.

Mäusebunker, trong series Out of Homestories, 2020.

Trong quy hoạch đô thị, người ta thường làm các nghiên cứu khả thi để xem dự án có thể thực hiện được hay không dựa trên các yếu tố như kỹ thuật, pháp lý, thủ tục hành chính và tài chính. Quy trình mới này cũng áp dụng cách làm tương tự, nhưng thay vì đánh giá dự án xây dựng mới, nó tập trung vào việc xem xét liệu một công trình cũ có thể được tận dụng và sử dụng lại một cách hiệu quả hay không.

Nhờ vào sự chung tay của nhiều bên, tòa nhà Mäusebunker hiện đã được xếp hạng bảo tồn di tích. Văn phòng Di sản Kiến trúc Bang Berlin cho rằng công trình phòng thí nghiệm cũ này hoàn toàn có thể được chuyển đổi thành không gian văn hóa đa năng. Các chức năng như quán cà phê, khu tổ chức sự kiện hay cửa hàng thương mại đều có thể tích hợp vào bên trong mà vẫn giữ được nét độc đáo vốn có của công trình.

Đóng góp vào hướng đi này, văn phòng kiến trúc ERA Architects đã đưa ra những giải pháp giúp cải thiện hiệu suất năng lượng cho tòa nhà, mà không cần làm thay đổi nhiều đến phần vỏ bê tông bên ngoài.

Mäusebunker năm 2023

Bên cạnh việc thành công bảo tồn công trình Mäusebunker, quy trình này cũng đã trở thành tiêu chuẩn chính thức của Văn phòng Di sản Kiến trúc, hy vọng nó sẽ trở thành tấm gương để các địa phương khác học hỏi và áp dụng trong việc bảo tồn các công trình kiến trúc hiện đại.

Khám phá tiềm năng của các công trình hiện có

Việc sửa chữa và tận dụng lại các tòa nhà cũ mang lại nhiều lợi ích. Nó không chỉ giúp giữ lại nét văn hóa đặc trưng của khu vực, mà còn tiết kiệm năng lượng và vật liệu đã dùng trước đó, đồng thời giảm bớt việc khai thác tài nguyên mới.

Khái niệm “năng lượng xám” chỉ tổng lượng năng lượng cần thiết để tạo ra một sản phẩm. Trong xây dựng, phần lớn năng lượng mà một tòa nhà tiêu thụ trong suốt vòng đời thực ra là năng lượng đã sử dụng trong quá trình xây dựng ban đầu, đặc biệt là vật liệu như bê tông, vốn thải ra nhiều khí CO₂. Tuy nhiên, những công trình làm bằng bê tông chắc chắn lại có lợi thế vì rất bền và có thể chịu được các thay đổi lớn, nên việc sửa chữa và tái sử dụng trở nên dễ dàng hơn.

Trường Kiến trúc Nantes — Lacaton & Vassal

“Những công trình hiện có chính là vật liệu xây dựng của tương lai. Trân trọng những gì đã có không phải là thái độ bảo thủ, mà là một phương pháp để giữ gìn sự liên tục và làm giàu cho kiến trúc. Phương pháp này dựa trên triết lý chăm sóc và thường có trách nhiệm hơn về mặt kinh tế” – Anne Lacaton chia sẻ.

Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Châu Phi Zeitz do Heatherwick Studio thiết kế

Nhiều ví dụ cho thấy các công trình bê tông cũ khi được tái sử dụng có thể mang lại sự sáng tạo và tự do trong thiết kế. Từ năm 1973 đến 1975, kiến trúc sư Ricardo Bofill đã biến một nhà máy xi măng cũ thành La Fàbrica - một khu phức hợp kết hợp nơi ở và nơi làm việc, trở thành dự án nổi tiếng nhất của ông.

Từ năm 1977 đến 1986, kiến trúc sư Lina Bo Bardi cũng thực hiện một dự án tương tự ở São Paulo, biến đổi công trình thành The Fábrica da Pompéia - tiền thân nó là nhà máy cũ được xây theo phong cách kiến trúc Brutalist.

Gần đây, Studio Thomas Heatherwick đã biến khu tháp chứa ngũ cốc ở Cape Town thành Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Châu Phi Zeitz, một lần nữa cho thấy khi tái sử dụng các công trình hiện có, ta có thể tạo ra những không gian đẹp mắt và phức tạp.

SESC Pompéia do Lina Bo Bardi thiết kế

Việc bảo tồn và tái sử dụng các công trình kiến trúc hiện có không chỉ là cách để giữ gìn giá trị lịch sử và bản sắc văn hóa của thành phố, mà còn là giải pháp bền vững giúp tiết kiệm tài nguyên và giảm thiểu tác động môi trường. Những dự án điển hình như Mäusebunker hay La Fàbrica đã chứng minh rằng, với sự sáng tạo và tôn trọng, các công trình cũ hoàn toàn có thể được “thổi hồn” mới, thích nghi với nhu cầu đương đại mà vẫn giữ được cái hồn riêng của mình. Đó chính là con đường mở ra tương lai cho kiến trúc, nơi sự đổi mới và truyền thống cùng tồn tại và phát triển hài hòa.