1) Tuyến đường dễ nhất: “sao lưu cuộc đời” trước khi sao lưu ký ức

Hướng tiến nhanh nhất hiện nay không đi thẳng vào não, mà đi vào dữ liệu đời sống: ảnh chụp, video, email, chat, vị trí, lịch, tài liệu… Từ đó, AI giúp tổ chức – tóm tắt – truy hồi như một “bộ nhớ ngoài”.

Các nghiên cứu về lifelogging (ghi nhật ký số) từ lâu đã xem dữ liệu cá nhân như một dạng “ký ức số” có thể dùng để hỗ trợ nhớ lại, thậm chí như một “memory prosthesis” (chân tay giả cho trí nhớ). ScienceDirect+1
Gần đây, các mô hình về ký ức tự truyện trong thời đại số nhấn mạnh rằng công nghệ không chỉ lưu giữ, mà còn định hình cách ta nhớ: ta nhớ dựa trên những gì được ghi lại, được chia sẻ, và được AI “gợi lại” theo cách có chọn lọc. Taylor & Francis Online+1

Ở cấp độ sản phẩm/ứng dụng, có thể hình dung một “AI thư ký ký ức” làm 4 việc:

• Gom dữ liệu: ảnh, ghi âm, ghi chú, lịch, bài đăng, tài liệu.

• Gắn ngữ cảnh: ai, ở đâu, khi nào, chủ đề gì, cảm xúc (suy đoán từ ngôn ngữ/giọng nói).

• Tóm tắt theo dòng thời gian: “Tuần này bạn đã làm gì?”, “Mùa hè 2023 có gì đáng nhớ?”

• Truy hồi kiểu hỏi–đáp: “Tôi đã hứa điều gì với anh A?”, “Tài liệu họp tháng 9 tôi lưu ở đâu?”

Đây là “backup” theo nghĩa giữ lại dấu vết để hỗ trợ hồi tưởng. Nó không sao chép được trải nghiệm chủ quan (mùi, xúc cảm, cảm giác cơ thể), nhưng lại rất hữu dụng cho đời sống và công việc—và thực tế là con đường khả thi nhất trong ngắn hạn.

2) Tuyến đường khó hơn: đọc tín hiệu não để “giải mã” nội dung tâm trí

Hướng thứ hai là dùng AI để giải mã (decode) thông tin từ hoạt động não—từ đó tiến tới “đọc” một phần những gì người ta đang nhìn, nghĩ, hoặc tưởng tượng.

Giải mã hình ảnh từ fMRI và mô hình sinh

Một nhánh nổi bật là tái tạo hình ảnh từ tín hiệu fMRI. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh có thể tái dựng cảnh tự nhiên (dù chưa hoàn hảo) dựa trên tín hiệu não và mô hình học máy. Nature+1
Các công trình gần hơn còn thử ghép giải mã não với mô hình ngôn ngữ/mô hình sinh để tăng chất lượng mô tả và tái tạo nội dung. Nature+1

Điểm quan trọng cần hiểu: phần lớn các kết quả tốt hiện nay thường dựa trên điều kiện phòng lab, có dữ liệu huấn luyện theo cá nhân, và đang tập trung vào nhận thức thị giác hoặc ngôn ngữ—chưa phải “ký ức đời người” theo nghĩa đầy đủ.

Giải mã lời nói và “nội ngôn”

Ở mảng giao tiếp, BCIs (brain–computer interfaces) dùng AI để giải mã tín hiệu thần kinh thành chữ/giọng nói đã đạt bước tiến lớn. Một số công trình trên tạp chí Nature cho thấy hệ thống có thể giải mã hoạt động thần kinh liên quan lời nói để tạo giao tiếp nhanh hơn. Nature
Tin tức gần đây cũng ghi nhận các thử nghiệm cấy ghép giúp người mất khả năng nói có thể “nói lại” theo thời gian thực thông qua giải mã tín hiệu não. AP News

Tại sao điều này liên quan “backup ký ức”? Vì ký ức thường được truy xuất qua ngôn ngữ: ta kể lại, viết lại, mô tả lại. Nếu AI có thể đọc ra “tôi đang cố diễn đạt điều gì trong đầu”, nó mở đường cho việc ghi lại hồi ức nhanh và chính xác hơn—dù vẫn chưa chạm vào phần “trải nghiệm sống” bên trong.

3) Tuyến đường táo bạo: “prosthesis” cho trí nhớ – khi AI không chỉ đọc, mà còn ghi/đỡ ký ức

Nếu hướng (2) cố đọc não, thì hướng (3) còn muốn tác động vào mạch nhớ để hỗ trợ ghi nhớ/nhớ lại.

Hippocampus prosthesis: mô hình hóa “mã” ký ức và kích thích theo mẫu

Một dòng nghiên cứu lâu năm của nhóm liên quan Wake Forest/USC phát triển “bộ giả trí nhớ” dựa trên mô hình MIMO (multi-input multi-output) mô phỏng cách vùng hippocampus mã hóa thông tin. Các công bố nền tảng mô tả hướng xây dựng thiết bị nhằm phục hồi khả năng hình thành ký ức dài hạn khi vùng này bị tổn thương. PMC+1

Đáng chú ý, bài báo năm 2024 trên Frontiers in Computational Neuroscience báo cáo việc phát triển/ứng dụng một thiết bị thần kinh nhằm hỗ trợ mã hóa và hồi tưởng một số dạng thông tin trong thử nghiệm ở người (theo mô tả của bài). Frontiers+1
Thông cáo từ Wake Forest cũng nói rõ cách tiếp cận dựa trên mô hình MIMO và can thiệp các mẫu bắn neuron ở hippocampus—một vùng then chốt cho tạo ký ức mới. Atrium Health Wake Forest Baptist

Cần nói thẳng: đây không phải “tải ký ức lên đám mây”. Nó giống máy trợ tim hơn là “USB cho não”: thiết bị giúp mạch thần kinh hoạt động hiệu quả hơn trong một bài task/điều kiện nhất định, với mục tiêu lâm sàng cho người suy giảm trí nhớ.

4) Rào cản lớn nhất: ký ức không nằm gọn trong một “file”

Khi nói “sao lưu bộ nhớ”, dễ tưởng trí nhớ là một danh sách sự kiện. Thực tế:

• Ký ức phân tán: liên quan nhiều vùng não, nhiều tầng biểu diễn.

• Ký ức tái dựng: mỗi lần nhớ lại là một lần “render” lại—có thể biến dạng.

• Cảm xúc và ý nghĩa là phần cốt lõi, nhưng lại khó đo, khó mã hóa.

• Bộ nhớ thủ tục (kỹ năng) khác xa bộ nhớ tự truyện (kỷ niệm đời sống).

Vì vậy, thứ AI đang làm tốt nhất hiện nay thường là:

• “backup dấu vết” (ảnh, chữ, âm thanh) để hỗ trợ nhớ lại; PMC+1

• hoặc hỗ trợ các chức năng hẹp (giao tiếp, nhận thức, task nhớ ngắn hạn/nhớ lại theo bài test) qua giải mã và kích thích. Nature+1

5) Vấn đề đạo đức: khi ký ức trở thành dữ liệu, ai có quyền sở hữu?

Nếu một ngày “ký ức” có thể được trích xuất tốt hơn, rủi ro sẽ đi cùng lợi ích:

• Quyền riêng tư cực hạn: ký ức là dữ liệu nhạy cảm nhất.

• Đồng thuận (consent): dữ liệu não có thể bị thu thập/giải mã vượt ngoài ý muốn.

• Bảo mật: “rò rỉ ký ức” sẽ nghiêm trọng hơn rò rỉ ảnh hay mật khẩu.

• Sửa ký ức: nếu AI có thể “tăng cường” hay “đính chính” ký ức, ranh giới thật–giả sẽ mong manh.

• Bất bình đẳng: công nghệ tăng cường trí nhớ có thể tạo ra khoảng cách xã hội mới.

Ngay cả trong các tin tức về thiết bị giải mã “nội ngôn”, câu hỏi về bảo vệ quyền riêng tư đã được nhắc đến như một chủ đề quan trọng. Live Science+1

Kết: Sao lưu ký ức – cuộc đua dài hơi giữa khoa học, công nghệ và nhân tính

Nếu phải tóm gọn “công cuộc sao lưu bộ nhớ người bằng AI” trong một câu:
Chúng ta đang tiến rất nhanh trong việc sao lưu dấu vết cuộc sống và hỗ trợ một vài chức năng trí nhớ, nhưng còn rất xa mới sao lưu được trải nghiệm ký ức trọn vẹn như con người cảm nhận.

Trong 5–10 năm tới, “AI ký ức” có lẽ sẽ phổ biến nhất ở dạng:

• nhật ký số thông minh (tóm tắt, truy hồi, gợi nhớ),

• trợ lý cá nhân hiểu bối cảnh đời sống,

• và các ứng dụng y sinh hỗ trợ giao tiếp, phục hồi chức năng nhận thức.

Còn “backup toàn bộ ký ức” theo nghĩa chuyển nguyên vẹn con người sang dữ liệu—đó vẫn là mục tiêu khoa học cực khó, và có thể sẽ buộc nhân loại trả lời câu hỏi lớn hơn cả kỹ thuật: khi ký ức có thể sao chép, “tôi” là gì?