Thiết kế tối giản có đang làm mất đi bản sắc đô thị?
Thiết kế tối giản đã trở thành biểu tượng lớn trong kiến trúc đương đại và quy hoạch đô thị. Với những đường nét sắc sảo, gam màu trung tính và phong cách chủ yếu mang tính chức năng, nó đã trở nên gần như phổ biến ở hầu hết các trung tâm đô thị lớn trên toàn cầu. Những cấu trúc hiện đại hấp dẫn thị giác này trên thực tế tốn kém khá nhiều chi phí xây dựng. Bên cạnh đó, các công trình phong cách này đang dần thay thế các di sản văn hoá lâu năm, làm mất đi những lớp lịch sử phong phú đã từng tạo nên bản sắc ở mỗi thành phố.
Di sản đô thị không đơn thuần là các di tích lịch sử; nó còn bao gồm các phong cách kiến trúc, mô hình đường phố và không gian công cộng được xây đắp qua nhiều thế hệ, ghi dấu những hoạt động hàng ngày của cư dân địa phương. Tất cả những yếu tố này đều có liên kết và tương tác với nhau trong đời sống. Chính mạng lưới toàn diện này tạo nên bản sắc riêng biệt của các thành phố. Ví dụ: Khu phố Gothic ở Barcelona có nét đặc trưng khác biệt so với SoHo ở Manhattan hay Sultanahmet ở Istanbul. Chính những lớp lịch sử đã tạo nên nét riêng cho mỗi cộng đồng thành phố, ở đó ta nhìn thấy được liên hệ giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Những phong cách kiến trúc từ Baroque đến Gothic hay Art Nouveau, đại diện cho những thời kỳ và triết lý văn hóa cụ thể, thường gắn liền với phong tục, tài nguyên và khí hậu địa phương. Việc bảo tồn những phong cách này giúp các thành phố duy trì sự kết nối với lịch sử và bản sắc văn hóa của họ, không bị xoá mờ trước xu thế hiện đại hóa.
Tuy nhiên, ở một số thành phố mà chính quyền của họ cảm thấy cần phải cạnh tranh trong nền kinh tế toàn cầu hóa, đã chuyển hướng quy hoạch sang thiết kế tối giản và bỏ qua việc bảo tồn. Kết quả là các yếu tố văn hóa và lịch sử, vốn từng làm cho những khu vực đó trở nên đặc biệt, dần bị xoá bỏ để nhường chỗ. Thiết kế tối giản là một phản ứng tự nhiên trước sự thừa của các phong trào kiến trúc trước đây. Đó là một cách tiếp cận đơn giản, tổng quát và gọn gàng, nơi chức năng được đặt lên ưu tiên hàng đầu thay vì làm đẹp. Chính vì vậy, hầu hết các thiết kế đô thị áp dụng khái niệm này đều có những tòa nhà và công trình công cộng mang đường nét sạch, không gian mở và bảng màu trung tính. Sự đơn giản này được cho là biểu tượng của tinh thần hiện đại, tinh tế và hội nhập toàn cầu. Với vì lý do này, nó vẫn đang và sẽ được ưa chuộng trong các dự án thương mại, căn hộ cao cấp và không gian công cộng.
Cũng với xu thế này, tối giản có thể phản tác dụng. Mặc dù thiết kế tối giản có thể được khen ngợi vì tính linh hoạt, nhưng nó thường thiếu đi tính đặc thù văn hóa có thể phản ánh bản sắc của một địa phương. Những toà nhà khi mang tính chuyển đổi linh hoạt đồng nghĩa có thể dễ dàng được thay thế. Một không gian công cộng khi chuyển mình liên tục thì sẽ không mang theo được hương vị, dấu ấn địa phương và dần sẽ mất đi liên kết với quang cảnh đời sống xung quanh. Điều này có thể đưa đến cái kết của những thành phố vốn xưa nay sống nhờ vào bản sắc đặc trưng của mình. Những đường chân trời và cảnh quan đường phố ở khắp nơi bắt đầu trông giống nhau hơn, đó là một minh chứng cho tham vọng tìm kiếm sự lan tỏa toàn cầu. Nếu các di tích lịch sử khiến các thành phố trở nên sống động và độc đáo chưa bị xoá bỏ, thì bản sắc văn hoá - cái giá trị mềm của địa phương cũng đang dần bị làm phẳng. Thậm chí tại các thành phố có sự phát triển nhanh chóng, những dự án tối giản mới đã mọc lên tại những nơi mà các công trình có ý nghĩa văn hóa từng hiện diện. Kết quả là một thành phố có thể trông sạch sẽ và hiện đại về mặt hình ảnh, nhưng lại khiến con người cảm thấy thật khô khan và vô cảm khi bước tới.
Tối giản đã thâm nhập vào thiết kế không gian công cộng và phần lớn làm cho những nơi này mang một màu sắc trung tính. Các công viên, quảng trường và khu vực công cộng, vốn được người dân địa phương xây dựng làm nơi để giao lưu, kết nối mọi người, giờ đây lại được thiết kế với nguyên tắc tối giản. Chúng đã mất đi rất nhiều yếu tố mời gọi và chan hoà, là giá trị cốt lõi khiến mọi người luôn muốn bước vào.
Một phần lớn động cơ cho sự chuyển đổi này đến từ sức ép về lợi ích từ các tập đoàn lớn. Các tòa nhà văn phòng, trung tâm thương mại, và ngay cả các khu dân cư đều được thiết kế để đáp ứng khẩu vị tối giản của thị trường chung. Cảm hứng thiết kế giờ đây là tạo ra một khu vực sang trọng, hiện đại và mang tính toàn cầu.
Nghịch lý ở chỗ, với xu hướng này, các không gian mất đi tất cả sự liên kết với văn hóa và lịch sử địa phương. Điều này dẫn đến mỗi thành phố sẽ chỉ còn mang một cái tên riêng và là không gian của các tập đoàn, bởi đã không còn những biểu tượng có thể ghi dấu bản sắc riêng biệt. Bức tranh này xuất hiện đầu tiên tại các khu phố đã được tái phát triển, nơi thiết kế tối giản thường được sử dụng như một phương tiện thu hút các cư dân và doanh nghiệp khá giả. Kết quả là những tòa nhà cũ lâu năm bị phá bỏ để thay thế bằng những công trình tối giản hoàn toàn mới, đôi khi toàn bộ khung cảnh lịch sử của cộng đồng dân sinh nơi đó cũng đã bị xoá hết.
Một trong những đặc điểm đáng lo ngại nhất của thiết kế tối giản tại các đô thị là mức độ thúc đẩy sự đồng nhất văn hóa ghê gớm của nó. Khi ngày càng nhiều thành phố trên thế giới áp dụng cách tiếp cận tối giản, khắp nơi rồi sẽ bắt đầu trông na ná nhau. Những tòa nhà nổi tiếng ở Châu Á, Châu Âu hay Bắc Mỹ giờ đều có thể có mặt tiền kính, thiết kế mở và không gian tiện ích đầy ắp công nghệ. Liệu như vậy có thực sự hay?
Sự thiếu vắng dấu ấn mỹ thuật đôi khi chính là sự mất mát về văn hoá. Các thành phố không chỉ là không gian vật lý mà còn là chứa đựng các tác phẩm văn hóa kể câu chuyện của những người đã và đang sống trong đó. Và khi câu chuyện đó bị xóa nhòa trước sự hiện diện của thiết kế tối giản phục vụ cho kiến trúc toàn cầu, mối liên kết bền vững giữa thành phố và cư dân của nó trở nên mờ nhạt hơn bao giờ hết.
Có thể khẳng định việc đổi mới với thiết kế tối giản mà không xóa bỏ di sản của thành phố là hoàn toàn khả thi. Các nhà thiết kế có thể áp dụng nguyên lý tối giản mà vẫn giữ được các yếu tố văn hóa và lịch sử của một địa phương. Nhưng để làm được đòi hỏi những suy nghĩ và nghiên cứu thật kỹ lưỡng trong phương pháp tiếp cận thiết kế, trong khâu lựa chọn vật liệu địa phương, ứng dụng kỹ thuật truyền thống và tích hợp các biểu tượng văn hóa. Cũng sẽ rất cần tới việc tham gia đóng góp của cộng đồng đã định cư lâu đời để quyết định những giá trị và lịch sử nào có ý nghĩa với họ sẽ được gìn giữ tại nơi những dự án mới hình thành.
Trước xu thế tất yếu đang diễn ra chóng mặt này, các kiến trúc sư và nhà quy hoạch đô thị chỉ có thể làm khác đi khi họ thử một cách tiếp cận khác - đón nhận các thiết kế tôn vinh quá khứ nhưng đồng thời hướng tới tương lai, để các thành phố có thể giữ được bản sắc đặc trưng của mình và vẫn mãi là những phản chiếu sống động của nhiều nền văn hóa.